Sözcükte Anlam Özellikleri

Sözcükte anlam özellikleri konusu Türkçe dilini en doğru şekilde kullanabilmek için mutlaka üzerinde durulması gereken bir alandır. Bir sözcüğün gerçek, mecaz ve terim anlamlarıyla kullanımlarının yanı sıra eş anlamlı olan sözcükleri, zıt anlamlıları ve sesteş sözcükleri de doğru kullanabilmek için iyi bir kitap okuyucusu olmak ve bu sözcüklerin farklı bağlamlardaki kullanımlarını görmek gerekir. 

Eş Anlamlı Sözcükler

Türkçe birçok farklı dilden çeşitli sözcükler almıştır. Bu nedenle dilimizdeki bazı sözcükler aynı anlama gelir, birbirinin ifade ettiği kavram veya duyguları karşılar. Birbirinin yerine kullanılabilen sözcüklere eş anlamlı sözcükler denir. Eş anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılması cümlede hem göz hem kulak tırmalayan bir duruma ve anlatım bozukluğuna neden olur.

Eş Anlamlı Sözcükler Nelerdir?

Eş anlamlı sözcükler yazım olarak farklı seslerin bir araya gelmesinden oluşan ancak birbiriyle aynı anlama gelen sözcüklerdir. Yakın anlamlı sözcükler eş anlamlı olarak kabul edilemez.

Bazı durumlarda eş anlamlı kelimeler anlam bakımından birbirinin yerini tutmaz. Bunun nedeni ise sesteşlik yani eş sesliliktir. Sözcükte anlam test ve soruları arasında en şaşırtmalı sorular bu konu ile ilgili gelir. Bunun LGS Türkçe çıkmış sorular arasındaki en çok kullanılan örneklerini inceleyelim.

Dikkat!

Siyah ve kara sözcükleri normal şartlarda eş anlamlı sözcüklerdir. Bir cümle içerisinde bu ifadelerden birinin yerine diğerini yazarsak anlam bozulmaz. Ancak ''kara'' sözcüğünün sesteş olması bu bilginin doğruluğunu değiştirir. Örnekler üzerinden detaylandıralım:

• Küçük çocuk siyah gözlerini açmış, etrafı izliyordu.

Bu cümlenin bir sorunun öncülü olduğunu ve sorunun da

• ''Bu cümledeki altı çizili sözcük yerine aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcüklerden hangisi getirilirse anlam bozulmaz?''

olduğunu düşünelim. Tabii ki soru bir eş anlamlı sözcükler 4. sınıf sorusu değilse bu kadar kek(!) bir sorunun karşımıza çıkma ihtimali çok düşük. Yine de basit örnekler üzerinden konuyu pekiştirmek her zaman daha iyidir.

Şimdi sorumuzun şıklarında şu iki seçeneğin olduğunu düşünelim:

• A) Aylardır süren gemi seyahatinden sonra nihayet kara görünmüştü.
• B) Fabrika bacasından çıkan kara dumanlar herkesi korkutmuştu.

Görüldüğü gibi ''siyah'' sözcüğünün eş anlamlısı ''kara'' bilgisini adımız gibi bilsek de A şıkkında kullanıldığı anlamın farklı olduğunu görüyoruz. Bu da ''kara'' sözcüğünün sesteş bir sözcük olmasından kaynaklanıyor. Yani sözcüğün B şıkkında kullanılan hali tamamen öncülde verilen cümledeki ''siyah''ın eş anlamlısıyken A şıkkında renk değil toprak anlamıyla kullanılıyor. Bu yüzden bu tip içinde şaşırtmalar olabilecek soruları çözerken ilk gördüğümüzü işaretlemek yerine sözcüğün kullanıldığı bağlamı yani cümleyi dikkatle okuyup anlamak gerekiyor.

Eş Anlamlı Sözcük Örnekleri

LGS Türkçe deneme ve soruları içinde sıkça kullanılan eş anlamlı sözcüklere bakalım.

• kırmızı - al
• kelime - sözcük
• yanıt - cevap
• misafir - konuk
• anı - hatıra
• öykü - hikaye
• lisan - dil
• sonbahar - güz
• mesaj - ileti
• hafıza - bellek
• akıl - us
• hayat - yaşam
• beyaz - ak
• eylem - fiil
• birey - fert

Zıt Anlamlı Sözcükler

Anlam olarak birbirinin tam karşıtı olan kavram, duygu ya da durumları ifade eden sözcüklere zıt anlamlı sözcükler denir. Zıt anlamlı kelimeler birbirinin yerine kullanılamayan ve kullanıldığında söylenen sözün tam aksini ifade eden kelimelerdir. Basit bir örnek üzerinden inceleyelim.

Örnekler:

• Portakal suyu çok soğuk olduğu için içemedim.
• Portakal suyu çok sıcak olduğu için içemedim.

Bu örnekte gördüğümüz gibi birbiriyle zıt anlamlı olan ''sıcak'' ve ''soğuk'' sözcükleri aynı cümlede olmalarına rağmen birbirlerinin yerine kullanıldıklarında tam tersi durumları belirtir.

Dikkat!

Bir sözcüğün mecaz anlamlı kullanımı ile gerçek anlamlı kullanımı birbirinin zıt anlamlısı olarak kabul edilemez. Aynı zamanda bir sözcüğün olumsuzu onun zıt anlamlısı mıdır konusunda da çok fazla kafa karışıklığı yaşanır. Ancak bir sözcüğün olumsuzu onun zıt anlamlısı değildir. Sözcüğün olumsuzu karşıtı mıdır konusunu çok iyi anlamak gerekir. Çünkü zıt anlam soruları genellikle bu ayrım üzerinden sorulur. Örneğin ''gitmek'' sözcüğünün zıt anlamlısı ''gitmemek'' değil ''gelmek''tir. Karşıt anlamlı sözcükler o ifadenin olumsuz hali ile değerlendirilemez.

Örnekler:

• Bugün hava düne göre daha sıcak ve bunaltıcı.
• Sınıf arkadaşlarım nedense bana çok soğuk davranıyorlardı.

Bu iki cümledeki ''sıcak'' ve ''soğuk'' sözcükleri birbiri ile zıt anlamlı değildir. Çünkü ilk cümlede ''sıcak'' sözcüğü mecaz anlamı ile kullanılmış, ikinci cümlede ise ''soğuk'' sözcüğü gerçek anlamı ile kullanılmıştır.

Zıt Anlamlı Sözcükler Nelerdir?

İkisi de gerçek ya da ikisi de mecaz anlamıyla kullanılan iki sözcüğün birbirinin tam aksi kavramları belirttiği sözcükler zıt anlamlı sözcüklerdir. Sözcükler tek başına incelendiğinde veya sorulduğunda zıt anlamını bulmak daha kolaydır.

Örneğin soruda ''beyaz'' sözcüğü verilip zıt anlamlısı soruluyorsa buna doğrudan ''siyah'' cevabı verilebilir. Ancak sözcük cümle ya da metin içerisinde verilerek zıt anlam soruları sorulduğunda öncelikle bağlamın ne anlattığına bakılmalıdır. Cümle içinde zıt anlam örnekleri üzerinden inceleyelim.

Örnekler:

• Epey kilo vermişti ve çok zayıf görünüyordu.

Bu cümledeki ''zayıf'' sözcüğünün zıt anlamlısı sorulduğunda doğrudan ''şişman'' cevabını verebiliriz. Ancak

• Onun çok zayıf karakterli bir insan olduğu belliydi.

cümlesindeki ''zayıf'' sözcüğünün zıt anlamlısı ''şişman'' sözcüğü olamaz. Çünkü ''zayıf'' sözcüğü bu cümlede mecaz anlamıyla kullanılmıştır.

İlk örnekteki sözcüğün zıt anlamlısı ''şişman'', ikinci cümledeki sözcüğün zıt anlamlısı ise ''güçlü''dür. Dolayısıyla cümle içinde verilen sözcüklerin zıt anlamlılarını bulurken orada kullanıldığı anlama bakmak gerekir.

Zıt Anlamlı Sözcükler ve Örnekleri

Türkçe konuları arasında önemli bir yer tutan zıt anlamlı sözcükler konu anlatımı içerisinde LGS Türkçe deneme ve soruları içerisinde en çok kullanılan zıt anlamlı kelimeler ve örneklere bakalım.

Örnekler:

• siyah - beyaz
• zayıf - şişman
• kısa - uzun
• zengin - yoksul
• iyi - kötü
• güzel - çirkin
• karanlık - aydınlık
• dar - geniş
• yer - gök
• sabah - akşam
• gece - gündüz
• yaz - kış
• kalıcı - geçici
• yuvarlak - düz

Sesteş / Eş Sesli Sözcükler

Yazılışları tamamen aynı olan, aynı seslerin bir araya gelmesiyle oluşan ve birbirinden farklı kavramları belirten sözcüklere sesteş sözcük yani eş sesli sözcük denir. Sesteş sözcükler hem okunuşları hem de yazılışları bakımından birbirleriyle birebir aynıdır. Ancak cümle içinde kullanıldıkları bağlama göre farklı anlamları ifade ederler. Bir sözcüğün sesteş sözcük sayyılabilmesi için iki ayrı anlamı arasında uzak ya da yakın hiçbir anlam ilişkisi bulunmamalıdır. Aksi halde bu sesteşlik değil çok anlamlılık olur.

Örnek:

• Arkadaşlarımla aramızda çok güçlü bir bağ vardı.
• Yolun kenarında üzümlerle dolu bir bağ vardı.

Bu iki cümlede kullanılan ''bağ'' sözcükleri, görüldüğü gibi birbirinden anlam yönüyle tamamen farklıdır. Her iki cümlede geçen ''bağ'' sözcüğü incelendiğinde aralarında hiçbir anlam ilişkisi olmadığı, sadece ses yani harf benzerliği olduğu görülür. Bu nedenle ''bağ'' sözcüğü, sesteş / eş sesli sözcüktür.

Sesteş Sözcük Örnekleri

Bir sözcüğün sesteş / eş sesli olup olmadığını anlamak için onu illa cümle veya bağlam içinde değerlendirmek gerekmez. Sesteş sözcükler sorularda tek başına da verilebilir. LGS Türkçe soruları artık yorum ağırlıklı olduğu için genellikle sesteş sözcük bulma sorularında kelimeler cümle içinde verilir. LGS Türkçe çıkmış sorular ve örnek sorularda en çok kullanılan sesteş sözcükleri örneklerle inceleyelim.

Örnekler:

• Ahmet Ümit kitapları arasından en çok ''Beyoğlu Rapsodisi''ni severim.
• Kumaşın en ve boy ölçülerini söyleyebilir misiniz?

Bu örnekte ''en'' sesteş sözcüğü birbirinden bağımsız iki farklı anlamıyla kullanılmıştır. Eğer bu cümlelerden sadece biri verilseydi ve sözcüğün tek anlamını görmüş olsaydık yine de bunun bir sesteş sözcük olduğunu bulmamız ve farklı anlamlarını bilmemiz gerekirdi. Bu nedenle her ne kadar ezber gerektirmese de TDK Sözlük üzerinden sık sık çeşitli sözcüklerin anlamlarına bakarak bir altyapı oluşturabilirsiniz. Türkçe nasıl çalışılır sorusunun en önemli cevabı sözcük anlamlarını çok iyi bilmek, denilebilir. Kelime hazneniz ne kadar genişse Türkçe anlam bilgisi soruları konusunda da o kadar başarılı olursunuz.

• O, eserlerinde her zaman arı bir dil kullanırdı.
• Pencereye konan arı sürekli vızıldıyordu.

Sesteş Sözcükler Listesi

Türkçe sorularında en çok kullanılan kelimeler arasından sesteş olanları şu şekilde sıralayabiliriz:

• yüz
• yaz
• gül
• dil
• el
• kat
• çay
• yaş

Sesteş sözcükler etkinliği olarak yukarıda verilen kelimeleri iki farklı anlamları ile birer cümlede kullanabilirsiniz.

Konuyu daha iyi anlamak ve yorumlayabilmek için sözcükte anlam konu anlatımı içeriğine göz atabilirsiniz.